Trịnh Lữ dịch bài của Harold Bloom
Đọc văn học – Tại sao và Như thế nào
Giá trị, trong văn học cũng như đời sống, phần lớn nằm ở bản chất độc đáo, khi nó đạt đến mức bắt đầu có ý nghĩa. Không phải ngẫu nhiên mà những nhà phê bình vẫn tin rằng tất cả con người chúng ta là do lịch sử xã hội quyết định, đều chỉ coi các nhân vật trong văn học không hơn gì những điểm đánh dấu trên trang giấy. Nếu ý nghĩ cũng chả phải là của riêng chúng ta thì đến Hamlet cũng không còn là một trường hợp lịch sử. Cho nên theo tôi, nếu muốn cứu vãn lối đọc của chúng ta hiện nay, thì nguyên tắc thứ nhất, mà tôi học được từ thầy Johnson, là: Hãy dẹp hết mọi sáo ngữ trong đầu óc đi đã. Sáo ngữ ở đây là những lời mô phạm đã thành giả tạo, vốn từ vựng đại diện của một giáo phái hoặc môn phái nào đó. Cũng chỉ vì các trường đại học đã tiếp sức mạnh và quyền năng cho những môn phái như “tư tưởng đa văn hóa” và “vấn đề giới và tính dục”, nên lời cảnh báo này của thầy Johnson bây giờ phải là “Dẹp hết mọi sáo ngữ học thuật” đi đã rồi hãy đọc. Nói văn hóa đại học thay thế thưởng thức văn học cổ điển bằng các môn phái như vậy nghe như một lời châm biếm cực đoan, nhưng lại đang là chuẩn mực được chấp nhận. Một trong những sản phẩm phụ của nó là châm biếm bị bóp nghẹt. Những tín đồ mới của chủ nghĩa duy vật bảo chúng ta rằng họ đã phục dựng được thể xác của tư tưởng vị lịch sử, khẳng định rằng sự nghiệp của họ là nhân danh Nguyên lý Thực tiễn. Vậy là cái chết của thể xác đáng lo hơn cuộc sống của tinh thần. Môn phái học thuật này không đáng được chào đón chút nào.
Dẹp mọi sáo ngữ dẫn đến nguyên tắc thứ hai để cứu vãn nếp đọc sách: Đừng đọc với ý định muốn giúp ích cho hàng xóm hoặc cộng đồng. Tu thân là dự án đủ lớn cho trí tuệ và tinh thần của mình rồi. Đọc không phải là một vấn đề đạo đức. Hãy cứ tự bằng lòng cho đến khi cõi vô minh nguyên ủy của chính mình tự tiêu tan. Sớm hoạt động cũng có cái hấp dẫn của nó, nhưng sẽ chả còn thời giờ để đọc nữa. Tham gia lịch sử, dù quá khứ hay hiện tại, là một tâm lý thần tượng hóa, ám ảnh với việc thờ phụng các thứ hiện hữu theo thời gian. Cho nên hãy đọc dưới ánh sáng nội tâm mà John Milton đã ngợi ca và Emerson đã lấy làm một nguyên tắc, có thể coi là nguyên tắc đọc thứ ba của chúng ta: Học giả là một cây nến mà tình yêu và khát vọng của cả nhân loại sẽ thắp sáng. Wallace Stevens, người đã viết những biến tấu tuyệt vời của ẩn dụ này, có lẽ cũng chả nhớ tác giả của nó là ai, nhưng câu nói nguyên văn của Emerson vẫn là diễn đạt rõ ràng nhất của nguyên tắc đọc thứ ba này. Đừng sợ cứ đọc một mình, và vì mình, là ích kỷ, vì khi đã thành một người đọc chính đáng và chính danh, công sức của bạn sẽ nhận được những phản hồi khẳng định rằng bạn là nguồn sáng của mọi người. Tôi nghĩ đến thư từ của người lạ gửi đến trong bẩy tám năm qua, và nói chung tôi đã không thể hồi âm vì quá xúc động. Với tôi, điều đáng buồn là ở chỗ mọi người đều mong muốn được theo một chương trình tìm hiểu văn học có bài bản và thẩm quyền xứng đáng, mà các trường đại học thì không thèm đáp ứng. Emerson đã nói xã hội không thể thiếu người có học, và nói thêm như tiên tri rằng “Nhân dân, chứ không phải trường đại học, mới là nơi ở của nhà văn.” Ông muốn nói đến những nhà văn mạnh mẽ, những người đàn ông và đàn bà đại diện cho chính mình chứ không phải những khu vực bầu cử, vì chính trị học của ông chỉ có đối tượng là tâm linh con người.
Cái chức năng phần nhiều bị bỏ quên của một nền giáo dục đại học đã được lột tả truyền đời trong bài viết của Emerson có nhan đề “Học giả Mỹ”, trong đó ông nói về các bổn phận của học giả như sau: “Tất cả chúng có thể chỉ gói gọn vào hai chữ tự tin.” Từ Emerson, tôi rút thêm được nguyên tắc đọc thứ tư: Phải đọc như một nhà phát minh. Emerson gọi là “Đọc Sáng tạo”. Tôi đã có lần gọi đó là “đọc sai”, khiến cho những người bất đồng quan điểm tin rằng tôi mắc chứng rối loạn đọc. Cái hoang tàn hoặc trống rỗng mà họ thấy khi nhìn một bài thơ là ở trong mắt của chính họ. Tự tin không phải món quà trời cho, mà là sự ra đời lần thứ hai của trí khôn, không thể có nếu không qua nhiều năm đọc sâu sắc. Không có tiêu chuẩn tuyệt đối cho những giá trị thẩm mỹ. Nếu bạn muốn tin rằng danh tiếng của Shakespeare chỉ là một sản phẩm của chủ nghĩa thực dân, ai sẽ thèm tranh cãi với bạn? Sau bốn thế kỷ, Shakespeare vẫn ngày càng hiện diện ở khắp nơi; người ta sẽ diễn kịch của ông ngoài vũ trụ, và ở các thế giới khác, nếu đến được đó. Shakespeare không phải là một âm mưu của văn hóa Tây Phương. Ông chứa đựng tất cả mọi nguyên tắc đọc, và ông là hòn đá thử vàng của tôi trong suốt cuốn sách này. Borges cho rằng Shakespeare được yêu chuộng khắp nơi cùng chốn như vậy là do phẩm chất không vị kỷ của ông, nhưng đó chỉ là một ẩn dụ về sự khác biệt của Shakespeare. Suy cho cùng thì cái khác biệt của ông là ở sức mạnh nhận thức – gần như một quyền năng, đúng nghĩa như vậy. Chúng ta đọc thường là để tìm gặp một tâm trí độc đáo hơn mình, nếu không muốn nói là vô thức.
Do ý thức hệ, đặc biệt là những phiên bản nông cạn của nó, có sức phá hoại đặc biệt đối với khả năng nhận biết và thưởng thức châm biếm, tôi muốn gợi ý lấy việc phục hồi khiếu châm biếm làm nguyên tắc thứ năm cho nỗ lực cứu vãn nếp đọc của chúng ta. Hãy nghĩ đến thái độ châm biếm không ngừng của Hamlet, người hễ đã mở miệng là hầu như sẽ lời một đằng nghĩa một nẻo, mà thường lại còn ngược nghĩa. Nhưng vừa đưa ra nguyên tắc này tôi đã thấy mình như tuyệt vọng, vì dạy châm biếm còn khó hơn cả hướng dẫn cho ai đó sống một mình. Ấy vậy mà để mất khiếu châm biếm là khai tử cho việc đọc, cùng với những gì đã trở thành văn minh trong bản chất của chúng ta.