Trong mail group “Humboldt” của những học giả Việt Nam trong ngoài nước, đang có trao đổi về vai trò của các chương trình học bổng hỗ trợ sinh viên xuất sắc ở Việt Nam, mà một số người nhìn đó như điểm khởi đầu của quá trình chảy máu chất xám (GS. Nguyễn Minh Thọ đưa thống kê là cứ 10 sinh viên VN sang Âu Mỹ học thì tới nay chỉ 2 người quay về). Chuyện này có nhiều góc nhìn và có những quan điểm khác nhau là thường. Cá nhân tôi thì cho là các học bổng giúp học sinh sinh viên VN phát triển tài năng cũng rất tốt, nó đi vào việc (cốt lõi) phát triển con người, còn con người đó có muốn phục vụ cho tổ quốc của mình hay không thì nên để tự họ và môi trường tác động.
Trong đợt thảo luận này, bác Nguyễn Xuân Xanh có trích dẫn một câu nói của Rousseau ghi bằng tiếng Việt:
Xin chia sẻ thêm ý kiến này của Rousseau:“Không thế có tình yêu tổ quốc mà không có tự do; không thể có tự do mà không có đức hạnh; không thể có đức hạnh mà không có các công dân (citizens); hãy tạo ra các công dân, và bạn sẽ có tất cả những thứ bạn muốn; không có họ, bạn không có gì hơn ngoài những người nô lệ mất hết phẩm giá, từ những kẻ thống trị của nhà nước trở xuống” J.J. Rousseau
Bác Hà Dương Tuấn ở Pháp có tìm lại câu gốc, và thấy câu tiếng Việt trên dịch không đúng ý của Rousseau:
Cám ơn anh Xanh đã nhắc lại câu của Rousseau. Tôi xin lỗi hơi tò mò mới tìm lại nguyên bản, như sau :
La patrie ne peut subsister sans la liberté, ni la liberté sans la vertu, ni la vertu sans les citoyens : vous aurez tout si vous formez des citoyens ; sans cela vous n’aurez que de méchants esclaves, à commencer par les chefs de l’état.Thấy có lẽ anh không dịch qua tiếng Pháp, và vì J.J. Rousseau sống trong thế kỷ 18 nên tôi đã tìm nguyên văn để dịch kỹ lại và cố sát nghĩa, tuy có thể lủng củng, thấy câu này hoá ra lại rất thời sự :
Tổ quốc không thể tồn tại bền vững nếu nó không tự do, cũng như sự tự do không thể tồn tại bền vững nếu nó không kiên cường, và sự kiên cường không thể tồn tại bền vững khi thiếu vắng các công dân. Hãy đào tạo các công dân và bạn sẽ có tất cả; nếu không bạn sẽ chỉ có những kẻ nô lệ vô dụng, kể từ nguyên thủ nhà nước trở xuống.(nghĩa của vertu và méchant trong thời Rousseau hiện nay đã khác)