HÃY BẮT ĐẦU BẰNG GIẤC MƠ

Từ bài viết của Hội vật lý Mỹ (tác giả Kendra Redmond)

Thu Trà chuyển ngữ

Nguyễn Xuân Xanh giới thiệu

Hãy tiếp tục học hỏi. Hãy theo đuổi giấc mơ của mình.

 Tôi đếm các cọc hàng rào dọc theo con đường và băng qua các cánh đồng khi chúng tôi đi bộ đến trường, chỉ để có điều gì đó khác biệt để làm. Tôi trở nên giỏi việc đó, không bao giờ nhận ra rằng tôi đang mài giũa một số kỹ năng và khả năng mà một ngày nào đó tôi sẽ sử dụng để giúp tính toán hình dạng giả định của Trái đất.

—Gladys West

Gladys Mae West (nhũ danh West (27. 10. 1930, 94t), nhà toán học người Mỹ nổi tiếng với những đóng góp trong việc mô hình hóa toán học hình dạng Trái đất, và công trình nghiên cứu về phát triển các mô hình trắc địa vệ tinh, sau này được tích hợp vào Hệ thống Định vị Toàn cầu (GPS).

Lời nói đầu

Hôm nay, ngày 27 tháng 10, 2025, đúng sinh nhật thứ 94 của bà Gladys West. Tôi xin giới thiệu bài viết dưới đây của Hội vật lý Hoa Kỳ. Gladys West là tấm gương truyền cảm hứng mạnh mẽ. Những người thay đổi đời thường bắt đầu bằng giấc mơ, và chính giấc mơ ấy đã biến đổi ngoạn mục cuộc đời của người mơ từ rách rưới lên vinh quang. Nước Mỹ có “giấc mơ Mỹ” đặc biệt, giấc mơ “self-made” mà bao người theo duổi, tiêu biểu nhất là Abraham Lincoln, để thoát khỏi định mệnh như đã an bài. Giấc mơ đôi khi đã nằm trong tiềm thức hay chúng ta có thể tạo ra và đưa nó vào tiềm thức. Và giấc mơ đó chính là động lực tâm lý để thúc đẩy con đường đi lên của cá nhân. Giấc mơ có thể phát triển từ nhỏ rồi dần dần lớn lên. Nó cũng có thể phá băng những trở ngại để cho hạt giống giấc mơ nảy mầm. Ở Mỹ, giấc mơ thường được hỗ trợ bằng một hệ thống giáo dục và đại học nghiên cứu tốt để chắp cánh cho nó. Phải có niềm tin mạnh mẽ vào sự học, tri thức, hay vào khoa học công nghệ, cái mà nhà nghiên cứu Joel Mokyr lãnh giải Nobel vừa qua gọi là khai sáng công nghiệp (industrial entlightenment) như những thứ sẽ đổi đời cá nhân và quốc gia chứ không phải thần linh. Hàng loạt tấm gương đổi đời diễn ra trên khắp thế giới, và ở bình diện lớn, các quốc gia. Quốc gia mà không có giấc mơ thì cũng giống cá nhân không có, sẽ lầm lũi mà đi vô định trong sự giao phó cho định mệnh.

Nguyễn Xuân Xanh

Gladys West sinh ra tại Sutherland, Virginia, vào giai đoạn đầu của cuộc Đại suy thoái. Cha mẹ bà đã làm việc cật lực để trang trải cuộc sống tại thị trấn nông thôn, nơi mà cư dân da màu có rất ít cơ hội việc làm ngoài nghề nông và chế biến thuốc lá.

​Nhưng trong khi bổ củi và cho gà ăn, West (nhũ danh Brown) đã mơ về “nhiều hơn nữa” – “nhiều sách hơn, nhiều lớp học hơn, nhiều giáo viên hơn, và nhiều thời gian hơn để mơ mộng và hình dung cuộc sống sẽ ra sao nếu tôi có thể tung cánh thoát khỏi công việc nặng nhọc và dường như không bao giờ kết thúc tại trang trại gia đình của chúng tôi,” West viết trong cuốn hồi ký Điều đó bắt đầu với một giấc mơ (It Began with a Dream).

​West không thể hình dung được con đường sau này của mình: xây dựng sự nghiệp của một nhà toán học và đóng góp vào nghiên cứu đặt nền móng cho việc tạo ra hệ thống định vị GPS.

​Cho đến hết lớp bảy, mỗi ngày West và các anh chị em của mình phải đi bộ ba dặm (khoảng 4,83 km – ND) đến ngôi trường chỉ có một phòng học, được trang bị “những đồ nội thất cũ kỹ, han gỉ, trần dột nát, và sách giáo khoa cũ được lớp trên để lại,” bà viết. Học sinh da màu trong thị trấn đến đó học và được dạy bởi một giáo viên duy nhất, làm việc quá sức và được trả lương thấp. Bà nhớ lại: “Người da trắng gọi đó là ‘tách biệt nhưng bình đẳng’ (separate but equal), nhưng chẳng có gì bình đẳng ở đó cả.”

​Ở trường cấp ba, West học xuất sắc các môn toán học và khoa học. Đó chính là lúc bà chợt nhìn thấy một con đường: Hai học sinh tốt nghiệp xuất sắc nhất sẽ được nhận học bổng đại học. West đã giành được vị trí thủ khoa và trở thành người đầu tiên trong gia đình, và người thứ hai trong cộng đồng của mình, bước chân vào đại học.

​Đối với West, trường College Tiểu bang Virginia (Virginia State College) – nay là Đại học Tiểu bang Virginia (Virginia State University), một trường đại học lịch sử dành cho người da màu ở phía Nam Richmond – giống như một thế giới khác, giúp bà tiếp xúc với những trải nghiệm mới, những ý tưởng và những lựa chọn nghề nghiệp. Sau khi tốt nghiệp với tấm bằng cử nhân toán học, bà trở thành giáo viên tại một trường trung học nông thôn dành riêng cho người da màu. Vài năm sau, bà lấy bằng thạc sĩ toán học từ Tiểu bang Virginia. Bà quay lại nghề dạy học nhưng vẫn tiếp tục nộp đơn xin việc.

​ Minh họa từ https://hiddenheroes.netguru.com/gladys-west

Không lâu sau đó, West nhận được một bức thư từ Bãi thử Hải quân (Naval Proving Ground), nay là Cơ sở Hỗ trợ Hải quân (Naval Support Facility) ở Dahlgren, Virginia. Bà đã ứng tuyển cho chức danh chuyên viên toán học, và họ muốn phỏng vấn bà.

​“Tôi không chắc liệu họ có nghiêm túc hay không, và tôi không thể tìm thấy Dahlgren trên bản đồ, nên tôi không biết nó nằm ở đâu,” West kể trong hồi ký của mình. Tâm trí bà tràn ngập các câu hỏi: Mình đến đó bằng cách nào? Mình sẽ sống ở đâu? Họ có biết mình là người da màu hay không? Bà đã từ chối buổi phỏng vấn, hy vọng có được một cơ hội việc làm ở Richmond hoặc Washington, D.C.

​Quyết tâm tuyển dụng West, Ralph Niemann, trưởng Bộ phận Phân tích Tác chiến (Warfare Analysis Department) tại Dahlgren, vẫn gửi cho bà một thư mời nhận việc. Lần này, bà đã chấp nhận.

Bãi thử Dahlgren, nằm ở một khu vực hẻo lánh gần sông Potomac, cách Washington 50 dặm về phía Nam, được thành lập vào năm 1918 như một địa điểm thử nghiệm đạn dược hải quân. Trong Thế chiến II, các nhà phân tích của Dahlgren đã xác định quỹ đạo cho tất cả các loại súng, tên lửa không điều khiển và bom của Hải quân.

​Raymond Hughey Jr. viết trong một bài báo trên tờ Technical Digest của Trung tâm Tác chiến Mặt nước Hải quân, Phân khu Dahlgren (Naval Surface Warfare Center, Dahlgren Division): “Các yêu cầu tính toán gây choáng ngợp”. “Cần phải tính toán quỹ đạo cho tất cả các điều kiện sử dụng được đối với mỗi sự kết hợp súng và đạn để xác định bảng tầm bắn.”

​Năm 1956, vào thời điểm West đến nhận việc, Dahlgren là trung tâm máy tính chính của Hải quân. Tài sản mới nhất của họ, Naval Ordnance Research Calculator, được coi là máy tính mạnh nhất thế giới. Để tận dụng nó tối đa, Dahlgren đã thuê thêm nhiều nhà khoa học, kỹ sư, nhà toán học và lập trình viên. Họ không chỉ nghiên cứu về quỹ đạo; mà còn rất nhiều các ý tưởng và câu hỏi nghiên cứu khác.

Gladys West và một đồng nghiệp tại Dahlgren, nơi nghiên cứu của West đã góp phần tạo ra GPS, vào năm 1985. Nguồn ảnh: Hải quân Hoa Kỳ

 ​Niemann nói trong một cuộc phỏng vấn được công bố trong cuốn sách Dahlgren của Kenneth McCollum: “Các vấn đề thì đã có sẵn, và các kỹ sư cùng các nhà toán học đang tìm kiếm những cách thức nhanh hơn và rẻ hơn để giải quyết chúng.”

​Nhiệm vụ đầu tiên của West bao gồm lập trình và mã hóa các thuật toán để tính toán bảng tầm bắn của hệ thống vũ khí, một ưu tiên hàng đầu trong bối cảnh căng thẳng Chiến tranh Lạnh giữa Hoa Kỳ và Liên Xô. Bà cũng nghiên cứu về quỹ đạo bay cho chương trình vệ tinh còn non trẻ của Hoa Kỳ, một dự án khác cũng do Chiến tranh Lạnh thúc đẩy.

​Công việc này còn mới mẻ theo một cách khác: Trong khi thành phố Dahlgren có các khu dân cư và tiện ích tách biệt đối với người da trắng và người da màu, thì căn cứ và các tiện ích có cổng bảo vệ của nó, bao gồm nhà ở, lại không. Lần đầu tiên, West được làm việc và sinh sống trong một môi trường có sự hòa nhập chủng tộc. Hầu hết đồng nghiệp của bà là nam giới, và gần như tất cả đều là người da trắng.

​Bà nhớ lại trong hồi ký của mình: “Khi nhiều đồng nghiệp da trắng của tôi nhìn thấy tôi trong nhà vệ sinh, vẻ mặt của họ cứ như thể họ vừa thấy một hồn ma hay một thứ gì đó.” West mới chỉ là nhân viên da màu thứ tư trong lĩnh vực STEM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật, Toán học) mà trung tâm máy tính này thuê vào, và bà cảm thấy áp lực phải thành công vô cùng lớn.

​Bà đã trở thành bạn bè, cuối cùng kết hôn và nuôi dạy ba người con cùng Ira West, một nhà toán học, một trong những đồng nghiệp da màu của bà.

​Vào những năm 1960, trong bối cảnh phong trào Dân quyền, các dự án của West chuyển từ hệ thống vũ khí sang bản chất cơ bản của quỹ đạo, lực hấp dẫn và hình dạng Trái đất. Phần lớn công việc mang tính chất tuyệt mật: Bộ Quốc phòng muốn có một hệ thống định vị vệ tinh chính xác, ổn định, và Hải quân đang phát triển những mảnh ghép quan trọng của một cơ cấu nền tảng cho Hệ thống Định vị Toàn cầu, hay GPS.

​West viết: “Một trong những nhiệm vụ của tôi là tính toán mặt geoid, hình dạng giả định của Trái đất, trùng khớp với mực nước biển trung bình và phần mở rộng tưởng tượng của nó phía dưới, hoặc phía trên các khu vực đất liền.” Bà còn  đối mặt thêm thách thức khi làm việc chủ yếu với dữ liệu vệ tinh thu thập được trên mặt nước, điều đòi hỏi phải đưa thủy triều và các lực khác vào tính toán.

​Ngoài mô hình geoid, công trình của bà đã cải thiện mô hình ellipsoid quy chiếu của Trái đất và các mô hình quỹ đạo vệ tinh. Công trình này đã đặt nền móng cho GPS. Bà viết: “Nếu không có ba yếu tố then chốt này, việc sử dụng vệ tinh để xác định một vị trí trên Trái đất sẽ là không thể. Các yếu tố này càng được xác định và liên tục tinh chỉnh tốt bao nhiêu, thì kết quả định vị càng chính xác bấy nhiêu.”

​West đã dành vài thập kỷ tiếp theo để cải thiện những kết quả này, đồng thời hoàn thành bằng thạc sĩ quản lý công. Bà đã lãnh đạo các dự án phân tích dữ liệu cho hai sứ mệnh vệ tinh của NASA nhằm phát triển hơn nữa các mô hình, và công bố một số bài báo khoa học liên quan đến GPS. Tuy nhiên, West thường bị gạt qua một bên trong các cơ hội thăng tiến nghề nghiệp mà các đồng nghiệp nam da trắng được trao.

 Box được thêm vào:

Đến năm 1964, Hải quân đã triển khai hệ thống định vị vệ tinh đầu tiên, tiền thân của GPS, được gọi là Transit. Hệ thống này sử dụng năm vệ tinh và có thể tạo ra vị trí chính xác trong phạm vi khoảng 150 mét, mặc dù thường mất đến một giờ để có được kết quả. Vào những năm 1970, quân đội bắt đầu lên kế hoạch cho một hệ thống tiên tiến hơn có thể tạo ra dữ liệu vị trí gần như ngay lập tức. Nhưng một vấn đề cơ bản đã hạn chế khả năng tạo ra loại dữ liệu vị trí chính xác mà chúng ta đang có ngày nay với GPS, thường có độ chính xác khoảng một mét. Vấn đề này nằm ngay trong bản chất của thuyết tương đối của Einstein.

​Đến những năm 1990, khi các con bà đã lớn và chồng bà nghỉ hưu, West đã sẵn sàng cho “nhiều hơn nữa”. Trong khi vẫn làm việc toàn thời gian tại Dahlgren, bà đã hoàn thành khóa học và các kỳ thi để lấy bằng Tiến sĩ về quản lý công và các vấn đề công.

Năm 2018, West được vinh danh tại Đại sảnh Danh vọng Những Nhà tiên phong về Không gian và Tên lửa của Không lực Hoa Kỳ. Nguồn ảnh: Adrian Cadiz/Không lực

Sau 42 năm làm việc, West nghỉ hưu tại Dahlgren vào năm 1998. Bà viết trong một email: “Điểm nổi bật nhất là khi tôi có thể hiểu hệ thống phần mềm đủ rõ để xác định được các vấn đề của nó.”

​Năm 2000, hồi phục sau hai cơn đột quỵ, West đã hoàn thành luận văn và nhận tấm bằng Tiến sĩ. Trong hồi ký của mình, bà gọi đó là “thành tựu tuyệt vời nhất trong cuộc đời tôi.”

​Những đóng góp của West phần lớn đã bị xem nhẹ cho đến những năm 2010, khi sự nghiệp của bà được công nhận. Năm 2018, West được vinh danh tại Đại sảnh Danh vọng Những Nhà tiên phong về Không gian và Tên lửa của Không lực Hoa Kỳ (U.S. Air Force Space and Missile Pioneers Hall of Fame).

​Giờ đây, ở tuổi 94, West vẫn đang nghĩ về “nhiều hơn nữa.” Bà muốn thấy nhiều phương pháp dạy toán thú vị hơn, nhiều thanh niên theo đuổi các lớp học STEM hơn, và nhiều cô gái, nhiều phụ nữ tự tin hơn trong khoa học. Bà nói: “Hãy tiếp tục học hỏi. Hãy theo đuổi giấc mơ của mình.”

(Tác giả: Kendra Redmond)

Bài được đăng trên báo Tuổi Trẻ hôm nay, 27. 10. 2025:

Online:

https://tuoitre.vn/nguoi-phu-nu-dat-nen-mong-cho-he-thong-dinh-vi-toan-cau-gps-20251027101155957.htm