ĐÃ ĐẾN LÚC PHẢI XÂY DỰNG TINH THẦN KHỞI NGHIỆP QUỐC GIA

Nguyễn Trung Dân

Bài của Nguyễn Trung Dân trên Số đặc biệt 30-4-2025 của báo Tuổi Trẻ

Lời nói đầu

Anh chị thân mến,

Báo Tuổi Trẻ có nhã ý ra Số đặc biệt 30-4 để kỷ niệm 50 năm hòa bình độc lập, một quãng thời gian nửa thế kỷ, tương đối có ý nghĩa, không dài lắm nhưng cũng không quá ngắn. Năm mươi năm, một dân tộc có thể đổi đời, như nhiều quốc gia Đông Tây đã cho thấy. Vâng, ai cũng vui mừng, chiến tranh đã chấm dứt, đất nước lại liền một dãy như giấc mơ bao đời của các thế hệ. Hòa bình, độc lập không phải là free lunch. Mất mát vô vàng. Dân tộc đã phải hy sinh bao thế hệ. Cái giá mà nhân dân phải trả trong thời hiện đại, nằm ở chỗ quốc gia quá yếu ớt, với nền kinh tế con trâu cái cày, sản xuất bằng tay chân, quốc gia cô lập, thương mại không phát triển, công nghiệp không có, nhận thức của giai tầng tinh hoa hoàn toàn lỗi thời và chệch hướng.

Chiến tranh đã thắng, nhưng hòa bình thì vẫn chưa, theo nghĩa, Việt Nam vẫn chưa thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, vẫn còn bị đe dọa tiềm tàng thường xuyên, vẫn chưa tạo được nền tảng công nghiệp và công nghệ để có thể nhanh chóng thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình. Công nghiệp hóa và công nghệ cao vẫn là mantra, câu thần chú vẫn đáng lập đi lập lại vào ý thức dân tộc, cần thiết cho mọi quốc gia muốn trở thành thành viên của đàn sếu bay cao.

Mỗi quốc gia muốn trở nên phồn vinh cần lực lượng gì? Lực lượng doanh nhân, entrepreneurs tài giỏi. Cứ xem trong lịch sử từ Tây sang Đông, từ các đại công ty Đức trong thời gian Đại cải cách thế kỷ XIX, hay những đại công ty của Mỹ trong giai đoạn sau cuộc Nội chiến, đến các đại công ty zaibatsu của Nhật Bản Minh Trị, hay Chaebols của Hàn Quốc thời công nghiệp hóa 1961-1979 của Park Chung Hee, hay TSMC hay nhiều công ty công nghệ khác của Đài Loan thời cất cánh những năm 1970-80. Đó là những đỉnh cao của các hệ sinh thái doanh nghiệp phủ đầy quốc gia, tạo nên cái quốc gia trở thành. Việt Nam sẽ không thể thoát khỏi quy luật đó để trở nên giàu mạnh. Và phải làm sao để có một hệ thống sinh thái các startup có giá trị, đó là vấn đề rất đáng bàn. Không phải ai muốn làm khởi nghiệp có giá trị lớn là làm. Quốc gia muốn trở thành quốc gia khởi nghiệp phải có hệ thống đại học nghiên cứu, viện nghiên cứu tân tiến làm nơi “ấp trứng”, “nuôi cấy”. Không có những tiến bộ công nghệ thì không thể có hệ thống sinh thái khởi nghiệp đàng kể. Khởi nghiệp là vấn đề ý tưởng mới nhưng phải được xây dựng trên khoa học, công nghệ tiên tiến. Thế giới bây giờ có thêm giai đoạn kinh tế lượng tử, nghĩa là rất cao cấp, giá trị cực kỳ cao. Thế giới đã tạo ra nhiều “sputnik” mà chúng ta phải biết lắng nghe, hiểu chúng và phản ứng tức thì cho phù hợp. Tháng Năm, 2017, một sự kiện lịch sử đã xảy ra, khi mấy trăm triệu người Trung Quốc chứng kiến trên màng hình TV vị anh hùng trẻ tuổi của môn cờ vây của họ – Ke Jie – chưa đầy 20 tuổi nhưng thuộc đẵng thứ 9, nghĩa là cao nhất, và vô địch thế giới, đã bị chiếc máy AlphaGo của Google đánh cho tơi tả sau 3 ván cờ marathon mỗi ván kéo dài hơn 3 tiếng đồng hồ. Người Trung Quốc bị rúng động, bị tổn thương vì cờ vây là sản phẩm mấy ngàn năm của họ. Họ thức tỉnh. Họ đã nhận ra một sputnik không phải trên trời mà trên bàn cờ vây về sức mạnh phi thường của Trí tuệ nhân tạo. Sức mạnh ấy là hệ quả của những gì đã phát triển ở Thung lũng Silicon trước đó. Từ giờ phút đó trở đi, nhà nước Trung Quốc đã đầu tư vô số tiền của, nhân lực để phát triển AI. Chỉ sau 8 năm thôi họ đã thành công phi thường! Đó là sức mạnh của ý thức và hành động phù hợp. Giống như Hoa Kỳ từng chạy đua moonshot với Nga thời chiến tranh lạnh thế kỷ trước.

Bài dưới đây của Nguyễn Trung Dân nói về các startup có tác dụng đột biến, hay bức phá cho tầm cỡ quốc gia mà Việt Nam đang rất cần. Rất đáng để tham khảo.

Xin xem thêm:

Startup – Nhìn từ Thung lũng Silicon đến Việt Nam

https://rosetta.vn/nguyenxuanxanh/startup-nhin-tu-thung-lung-silicon-den-viet-nam/

Cần một văn hóa khoa học để phát triển:

https://rosetta.vn/nguyenxuanxanh/can-mot-van-hoa-khoa-hoc-de-phat-trien/

Thân mến,

Nguyễn Xuân Xanh, 27. 4. 2025

Sau 50 năm thống nhất, từ chỗ phải nhập khẩu lương thực ngày nay Việt Nam đã trở thành nước xuất khẩu gạo lớn thứ 3 trên thế giới, là một trong những nước xuất khẩu hàng đầu các mặt hàng công nghệ như smartphone, TV, máy tính xách tay vvv , điều mà cách đây 20 năm không ai dám mơ tới. Tuy nhiên, như tổng bí thư Tô Lâm đã nói, mặc dù có những thành tựu to lớn như thế, hàm lượng và giá trị sản phẩm của Việt Nam trong các mặt hàng xuất khẩu đó là rất thấp. Trên thực tế, nền kinh tế vẫn dựa vào gia công lắp ráp, đóng góp chủ yếu là sức lao động, trong khi phải chịu nhiều ảnh hưởng về ô nhiễm môi trường, rác thải công nghiệp, áp lực quá tải về hạ tầng cơ sở. Nhìn rộng hơn, Việt Nam đang thiếu một hệ thống các công ty công nghệ phát triển hài hòa mà thiếu nó thì tình trạng nói trên sẽ không bao giờ giải quyết được. Có thể nói, Việt Nam đang thiếu một hệ sinh thái (ecosystem) bao gồm từ hệ thống pháp lý đến chính sách hỗ trợ các công ty công nghệ đặc biệt các công ty khởi nghiệp, cũng như một hệ thống đào tạo thích ứng. Đặc biệt quan trọng, Việt Nam đang thiếu các quỹ đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D). Nói một cách đơn giản, chúng ta đang thiếu một nền kinh tế có ‘tinh thần khởi nghiệp’ vốn là động lực cho nhiều nền kinh tế năng động nhất trên thế giới.

Trái: Gara căn nhà mà Steve Jobs đã sáng lập ra công ty Apple năm 1976. Phải, trên: toàn cảnh khuôn viên công ty Apple ngày nay cho 12 ngàn nhân viên, ảnh dưới: một góc nhìn cận cảnh của khuôn viên.

Nói đến nền kinh tế khởi nghiệp có lẽ chúng ta nên biết rằng rất nhiều đại công ty công nghệ cao như Apple, Nvidia, Microsoft, Google, Amazon, FaceBook … bắt đầu là các công ty khởi nghiệp với vài người với số vốn ít ỏi, nhưng đã thành công và trở thành các trung tâm đổi mới sáng tạo làm thay đổi sâu sắc mọi mặt trong đời sống xã hội trên toàn thế giới. Câu chuyện về Steve Jobs  bỏ học và thành lập công ty Apple ở  tuổi 21 trong nhà xe của bố mẹ năm 1976 và đến năm 1985 đã trở thành công ty có trị giá 2 tỷ đô la với hơn 4000 nhân viên. Ngày nay,  Apple là công ty lớn nhất toàn cầu với giá trị hơn 3 ngàn tỷ đô la. Trong khoảng thời gian từ 1976 cho đến lúc ông mất năm 2011, Steve Jobs đã giúp làm biến đổi một cách căn bản bảy ngành công nghiệp khác nhau như máy tính cá nhân, phim hoạt hình, âm nhạc, điện thoại, máy tính bảng, cửa hàng bán lẻ và xuất bản kỹ thuật số. Đóng góp của ông với cuộc các mạng tin học cũng hết sức quan trọng, góp phần làm thay đổi sâu sắc cuộc sống của mọi người dân trên hành tinh.

Có thể nói tinh thần khởi nghiệp đã có ở Châu Âu từ rất sớm, đặc biệt ở ở Anh từ thế kỷ 18 và ở Đức từ thế kỷ 19. Tinh thần đó đã trở thành lối sống và suy nghĩ của nhiều thế hệ ở Mỹ, điển hình nhất phải kể đến thần đồng phát minh Thomas Edison, Alexander Bell (phát minh ra điện thoại), Henry Ford (dây chuyền sản xuất xe hơi), hay gần đây hơn là các công ty khởi nghiệp với các ông trùm công nghệ cao ở lứa tuổi 20-30, có người bỏ học giữa chừng như Bill Gates (Microsoft), Steve Jobs (Apple) hay từ khi chưa ra trường như Zuckerberg (Facebook), Larry Page, Sergey Brin (Google)…. Theo nghiên cứu của nhà kinh tế đoạt giải Nobel, Robert Solow, thì đổi mới công nghệ, đặc biệt là các đổi mới do các công ty khởi nghiệp tạo ra, là nguồn tăng trưởng năng suất cao nhất ở Mỹ. Dữ liệu của Cục điều tra dân số Mỹ cho thấy hầu hết mức tăng trưởng việc làm ở Mỹ từ năm 1980 đến năm 2005 đều đến từ các công ty khởi nghiệp dưới 5 năm. Nếu không có các công ty khởi nghiệp, việc làm hàng năm ở Mỹ trong thời gian đó thực sự là tăng trưởng âm.

Israel cũng là một tấm gương về tinh thần khởi nghiệp. Nền kinh tế tăng trưởng với tốc độ đáng kinh ngạc: GDP năm 1950 là gần 13 tỷ Shekel (tiền Israel) lên đến 1,3 nghìn tỷ Shekel năm 2020.  Đó không chỉ là câu chuyện về đặc tính dân tộc hay do địa chính trị, mà thực ra là tổng hòa của nhiều điều bao gồm tác động từ các chính sách của chính phủ, cũng như tinh thần khởi nghiệp của người dân đã góp phần làm nên kỳ tích như thế.

Chẳng hạn  năm 2008, các quĩ đầu tư mạo hiểm vốn chủ yếu đầu tư cho các công ty khởi nghiệp, tính bình quân đầu người ở Israel lớn gấp 2,5 lần so với Hoa Kỳ, hơn 30 lần so với Châu Âu, 80 lần so với Trung Quốc và 350 lần so với Ấn Độ. Nếu so sánh với các con số tuyệt đối thì Israel – một quốc gia chỉ có 7,1 triệu dân (2008) – đã thu hút vốn đầu tư mạo hiểm, bằng với lượng vốn chảy vào Vương quốc Anh có 61 triệu công dân, bằng tổng số của cả hai nước Đức và Pháp với 145 triệu người dân. Rất nhiều công ty công nghệ hàng đầu thế giới đã mua lại các công ty khởi nghiệp của Israel để lập ra các trung tâm R&D ở Israel …

Tinh thần khởi nghiệp cũng là một đặc điểm quan trọng đưa nước Nhật bại trận sau thế chiến thứ 2 trở thành nền kinh tế lớn thứ 2 của thế giới. Câu chuyện về SONY từ một công ty nhỏ đã nhạy bén trước công nghệ bán dẫn nhanh chóng mua bản quyền transistor của Bell Labs (Mỹ), sản xuất rồi chiếm lĩnh thị trường điện tử dân dụng ở Mỹ, để rồi trở thành gã khổng lồ lớn nhất thế giới về điện tử dân dụng trong một thời gian dài. Hay như câu chuyện về Soichiro Honda thành lập công ty chỉ với số vốn 450.000 Yen (khoảng 2200 đô la thời đó). Trong một phân xưởng rộng 16 m2, 12 nhân viên của ông gắn các động cơ nhỏ vào các xe đạp biến chúng thành các xe máy rất được ưa chuộng do vừa có sức chở lớn vừa có thể luồn lách vào các ngõ ngách chật hẹp ở các thành phố. Thành công của các chiếc xe đạp gắn máy đó đã mở đường cho Honda trở thành công ty sản xuất xe động cơ hai bánh lớn nhất thế giới vào năm 1959 với 400 triệu sản phẩm. Xe động cơ hai bánh của Honda nổi tiếng  đến mức người Việt thường đồng nghĩa Honda với xe máy.

Tại sao có các quốc gia xây dựng thành công nền kinh tế có tinh thần khởi nghiệp như thế dù các công ty khởi nghiệp thường có tỷ lệ thất bại cao. Như trường hợp Israel, văn hóa và các luật lệ phản ánh một thái độ đặc biệt, đó là thái độ tìm cách đưa các doanh nhân thất bại quay trở lại hệ thống để sử dụng kinh nghiệm của họ, cho họ cơ hội làm lại, thay vì kỳ thị và gạt họ ra ngoài lề. Israel là một trong những nơi dễ dàng nhất trên thế giới để thành lập một công ty mới, ngay cả sau khi bị phá sản. Nhiều nghiên cứu cho thấy khi một doanh nhân thành công, họ có thể sẽ làm thay đổi thị trường. Nhưng ngay cả khi họ thất bại, họ vẫn tạo ra  áp lực cạnh tranh với những công ty đang hoạt động và do đó kích thích sự thay đổi tích cực.

Buổi gặp gỡ giữa thủ tướng Trung Quốc Lý Cường và Liang Wenfeng nhà sáng lập DeepSeek hôm 21/1/2025

Để vươn lên trở thành một quốc gia có nền kinh tế có hàm lượng chất xám cao, thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, Việt Nam cần phải xây dựng một nền kinh tế với ‘tinh thần khởi nghiệp quốc gia’ trong đó các công ty khởi nghiệp là một thành phần quan trọng. Việc đầu tiên là phải xây dựng một hệ hệ sinh thái cho một nền kinh tế như thế, bắt đầu bằng ban hành luật lệ phù hợp và hình thành các quĩ đầu tư của nhà nước cũng như của tư nhân hỗ trợ R&D cho các doanh nghiệp, ưu tiên cho các doanh nghiệp nhỏ. Bài học kinh nghiệm của nước Mỹ về quĩ ‘Đổi Mới Sáng Tạo cho Doanh Ngiệm Nhỏ’ (Tuổi Trẻ Cuối Tuần – 4/3 và 7/3 năm 2025), chỉ với 2% quĩ R&D của Liên Bang nhưng đã đóng góp tới 20% các phát minh quan trọng của cả thế giới với số bằng sáng chế lớn hơn tất cả các đại học cộng lại; giúp hàng chục ngàn công ty khởi nghiệp thành công tạo ra hàng triệu việc làm có lương cao đồng thời giải quyết được nhiều vấn đề của quốc gia. Hay như quĩ ‘Big Fund’ của chính phủ Trung Quốc từ 2014 đến nay đã đầu tư cho các công ty công nghệ với số tiền hàng chục tỷ đô la (Phase 1, 2014-2019: 21.8 tỷ đô la, Phase 2, 2019-2024: 29.08 tỷ, và mới đây thông qua Phase 3, 2025-2029: 47.5 tỷ). Không có các quỹ này sẽ không có được các thành công gây chấn động gần đây của các công ty khởi nghiệp Trung Quốc. Ngoài ra, bài học của Israel là các công ty khởi nghiệp có thể thu hút và hợp tác hữu hiệu nhất với các đại công ty công nghệ cao của thế giới… . Cuối cùng, một nền kinh tế công nghệ không thể hoạt đông được nếu không có nguồn nhân lực được đào tạo một cách chuẩn mực. Tất cả điều đó đều cần đến vai trò quan trong của nhà nước, từ hoạch định chính sách cho đến diều hành và thúc đẩy phát triển các nhân tố của hệ sinh thái cho nền kinh tế đó.

Một ví dụ cụ thể rất gần với chúng ta. Từ năm 2017, chính phủ Trung Quốc đã đặt ra mục tiêu đạt được những đột phá lớn về “các công nghệ và ứng dụng AI đạt trình độ dẫn đầu thế giới vào năm 2025”. Bộ giáo dục Trung Quốc đã phê duyệt 440 trường đại học đào tạo sinh viên chuyên về AI nhằm phát triển nguồn ‘tài năng AI’ thúc đẩy phát triển hệ sinh thái cho công nghệ AI. Đến năm 2022 Trung Quốc đã cung cấp gần một nửa số các nhà nghiên cứu AI của cả thế giới. Ngày 20/1/2025, công ty DeepSeek của Trung Quốc đã cho ra mắt mô hình AI làm chấn động thế giới. DeepSeek tuyên bố các mô hình AI của họ sử dụng chip đơn giản có năng lực tính toán thấp hơn, rẻ  hơn hàng chục lần so với các mô hình tương đương của Mỹ. Chỉ trong ngày 21/1/2025 thị trường tài chính của Trung Quốc đã thu hút được 1,3 nghìn tỉ đô la, trong đó có đến 700 tỷ là do các quĩ đầu tư quốc tế chuyển vốn từ thị trường Ấn độ. Rõ ràng rằng, tinh thần khởi nghiệp đã bén rễ và phát triển ở Trung Quốc, đem lại vố số lợi ích cho quốc gia và dân tộc của họ.

Nhìn lại những  thành tựu đã đạt được và những điều chưa làm được sau 50 năm, đã đến lúc không thể chậm trễ hơn nữa Việt Nam cần phải xây dựng một tinh thần khởi nghiệp quốc gia sao cho chỉ sau một thời gian 10-15 năm nữa Việt Nam sẽ có một nền kinh tế năng động, phát triển với tốc độ cao trên thế giới.

Nguyễn Trung Dân

07/3/2025