Sách EINSTEIN
Nguyễn Xuân Xanh
Sự giới hạn các nhận thức khoa học vào một nhóm nhỏ người làm suy yếu tinh thần triết học của một dân tộc và dẫn đến sự nghèo nàn tinh thần của nó.
Albert Einstein
Lời nói đầu. Quyển sách EINSTEIN, ra mắt công chúng Việt Nam vào tháng 2, năm 2007, có một lịch sử sôi nổi. Ngay từ đầu, quyển sách được nhật báo Tuổi Trẻ trích đăng bốn số liên tiếp, gây tiếng vang lớn trong dư luận. Lần đầu tiên Einstein xuất hiện trên những trang báo Việt Nam rất trang trọng. Ông như đang hiện diện chính thức tại Việt Nam. Nhiều nhân sĩ, trí thức như TS Lê Đăng Doanh, GS Hoàng Tụy, nhà văn Nguyên Ngọc, nhà báo Huỳnh Sơn Phước, lúc bấy giờ là Phó Tổng biên tập báo báo Tuổi Trẻ, GS Trần Hữu Dũng hết sức ủng hộ. Các bạn ở Đức tài trợ chương trình “1.000 quyển sách Einstein cho VN” do Quỹ Saigon Times phân phối đến các thư viện. Một tập đoàn dược phẩm châu Âu mua 1.000 quyển để tặng khách hàng của họ. Với sự ủng hộ của dư luận, quyển sách EINSTEIN cũng đã được trao “Giải Vàng Sách Hay 2008” của Việt Nam mà người đề xuất và ủng hộ là GS Chu Hảo. Sự ủng hộ nhiệt tình và rộng rãi có lẽ có lý do sâu xa: Lần đầu tiên người Việt Nam có một bức chân dung xứng đáng của nhà vật lý huyền thoại Albert Einstein để đáp lại sự ngưỡng mộ và lòng mong đợi từ lâu của họ. Việt Nam đã có Einstein.
Năm 2005, tức hai năm trước đó, kỷ niệm 100 năm Năm thần kỳ, annus mirabilis, khi 1905 Einstein, với 26 tuổi, đã công bố bốn bài báo làm thay đổi bộ mặt vật lý thế giới, trong đó có Thuyết tương đối hẹp. UNESCO đặt tên cho 2005 là Năm thế giới của vật lý. Lễ kỷ niệm Einstein diễn ra thật là hoành tráng khắp thế giới. Tòa nhà TEIPEI 101 tầng ở Đài Bắc chẳng hạn đã thực hiện công thức huyền thoại E = mc2 của Einstein về sự tương đương giữa khối lượng và năng lượng. Quyển sách EINSTEIN được viết trong tinh thần kỷ niệm sự kiện lớn đó.
Vào năm 2015, trong dịp tái bản lần thứ 10 của EINSTEIN, và cũng nhân dịp thế giới kỷ niệm 100 năm Thuyết tương đối rộng, chúng tôi có đăng thêm toàn bộ lời điểm sách dưới đây của GS vật lý Phạm Xuân Yêm, Paris, đối với quyển sách. Bài viết được ông thực hiện năm 2007 ngay sau khi quyển sách xuất bản. Từ đó, tôi có may mắn và cái duyên quen biết ông, và cũng từ đó, ông đã cùng đồng hành với chúng tôi suốt các số kỷ yếu khoa học đặc biệt như kỷ yếu Max Planck, Galilei, Darwin, Đại học Humboldt, hạt HIGGS. Không có sự tham gia, kết nối và tiếng nói quan trọng của ông, có lẽ các quyển kỷ yếu khó hình thành. Các số kỷ yếu lần đầu tiên do các nhà vật lý, khoa học, nghiên cứu mà đa số là người Việt Nam trong và ngoài nước được thực hiện một cách độc lập để chào mừng ngày kỷ niệm những sự kiện khoa học và những nhà khoa học vĩ đại của thế giới. GS Yêm cũng là người đặc biệt quan tâm đến việc truyền bá khoa học cho đại chúng để thông tin, truyền cảm hứng và giáo dục khoa học cho tuổi trẻ. Ông là một trong những nhà vật lý đầu tiên có những bài báo vật lý đại chúng như thế.
Ngoài ra, gần đây chúng tôi rất ngạc nhiên và vui mừng được biết rằng quyển sách EINSTEIN cũng đã được “Thư Viện Sách Nói Dành Cho Người Mù” đọc trên mạng internet để phục vụ cho người khiếm thị. Đây là một việc làm hết sức đáng trân trọng. Xin xem: https://www.youtube.com/watch?v=eaoHfd0HqZo
Cho đến thời điểm này, ngoài quyển EINSTEIN, chúng tôi đã xuất bản bằng tiếng Việt thêm các quyển Thuyết tương đối hẹp và rộng của Einstein viết cho đại chúng, một viên ngọc quý của vật lý hiện đại, và Albert Einstein, Mặt Nhân Bản, của hai tác giả Helen Dukas và Banesh Hoffmann. Xin xem giới thiệu: Thuyết tương đối hẹp và rộng và Albert Einstein – Mặt Nhân Bản.
Cuối cùng, một lần nữa, tác giả xin chân thành cám ơn tất cả các Anh Chị và các Bạn đã ủng hộ nhiệt tình quyển sách để đưa Einstein đi vào lòng người Việt, và với ông, một thế giới quan mới để làm phong phú cho nền văn hóa khoa học nước nhà.
Nguyễn Xuân Xanh 2017

Mục điểm sách của TS. Lê Đăng Doanh trên Thời Báo Kinh Tế Sài gòn, với ảnh bìa năm 2007

Ảnh bìa sách EINSTEIN năm 2015
Đọc sách EINSTEIN của Nguyễn Xuân Xanh
Phạm Xuân Yêm
GS vật lý và cựu giám đốc nghiên cứu CNRS, Paris
Không những đây là một cuốn sách hay nhất bằng tiếng Việt, mà ngay cả so với một số sách báo Pháp và Anh mà tôi đọc nhân dịp 2005 là năm vật lý toàn cầu để kỷ niệm đúng một thế kỷ sự ra đời của năm thần kỳ của Einstein cũng như của hai thuyết tương đối hẹp và lượng tử, chưa thấy có quyển nào viết về Einstein cho đại chúng mà nội dung phong phú với một ngôn từ sáng sủa đến thế. Tác giả đưa bạn đọc đến với nhân vật siêu việt ấy để tự mình tìm hiểu rồi dần dần cảm thấy quý mến ông, không phải chỉ vì công trình khoa học có một không hai trong lịch sử đã làm thay đổi nhận thức và đời sống con người, mà hơn nữa còn vì nhân sinh quan và thế giới quan của ông, vì thái độ dũng cảm chống chủ nghĩa quốc gia dân tộc hẹp hòi, ngay từ cuộc đệ nhất thế chiến đã nhìn xa mà đề xướng một Liên hiệp châu Âu hòa hợp, mãi đến cuối đời vẫn tiếp tục tranh đấu cho thế giới hòa bình. Bạn đọc sẽ xúc cảm và ngưỡng mộ con người của lương tâm và trí tuệ, của bao dung nhân hậu, của tự do và công lý.
Về công trình khoa học, có lẽ không gì hơn là trích lại vài dòng ở trang đầu cuốn sách: Trước đây người ta đã tin rằng nếu mọi vật biến mất khỏi thế giới thì vẫn còn lại không gian và thời gian, nhưng theo lý thuyết tương đối, không gian và thời gian cũng sẽ biến mất theo cùng mọi vật. Ý nghĩa câu này lấy trong một bức thư đề ngày 9 tháng 1 năm 1916 mà Albert Einstein gửi cho Karl Schwarzschild (nhà vật lý thiên văn Đức đang hành quân ở mặt trận Nga- Đức trong cuộc chiến 1914-18, vào những giờ phút ngừng bắn đã đầu tiên giải được chính xác phương trình của thuyết tương đối rộng – tức định luật vạn vật hấp dẫn – mà Einstein vừa công bố tháng trước nhưng chính tác giả cũng chỉ tìm được nghiệm số gần đúng thôi). Bức thư viết: “Đặc điểm của lý thuyết tôi là Không gian tự chúng chẳng có tính chất độc lập gì. Người ta có thể diễn tả điều đó một cách vui như sau: Nếu tôi để cho tất cả mọi sự vật biến mất khỏi không gian, thì theo Newton ta vẫn còn cái không gian quán tính của Galilei, nhưng theo quan điểm của tôi thì tuyệt nhiên chẳng còn chi hết”, không gian lẫn vật chất, và thời gian cũng không còn.
Sâu sắc mà dễ hiểu thay, câu này tóm tắt thuyết tương đối rộng – một trong bốn công trình thần kỳ mà Einstein tặng cho hậu thế – theo đó những khái niệm rất quen thuộc với lý trí con người như Không Gian, Thời Gian, Vật Chất, Năng Lượng mà ta tưởng như riêng lẻ độc lập với nhau, thực ra chỉ là những khía cạnh của một thực thể duy nhất bất khả phân, chúng gắn quyện với nhau, không có cái này thì cũng chẳng có cái kia. Chính vật chất, trong đó có da thịt tâm tư con người, tạo nên một không gian cong để vạn vật tự động rơi tìm nhau, chứ chẳng có lực hút nào cả. Cái không-thời gian này chẳng còn là một khung sân khấu bàng quan trong đó vật chất vận hành một cách độc lập như mọi người lầm tưởng, kể cả Newton. Nhưng với Einstein, không có diễn viên thì sân khấu cũng chẳng còn. Nhà vật lý trứ danh Nhật Yoichiro Nambu minh họa ý tưởng này bằng bức tranh mà vế trái phương trình Einstein là một mái chùa cong Rashomon tuyệt vời đối xứng (tượng trưng cho không gian, hình học toàn mỹ), vế phải là một nhà máy than nhả khói (tượng trưng vật chất tầm thường). Khi vế phải chẳng còn thì vế trái cũng hết theo. Có lẽ cũng không thừa khi biết rằng thuyết tương đối rộng (cũng như hẹp) bảo cho ta thời gian co giãn trên các vệ tinh của hệ thống định vị toàn cầu GPS (global positioning system) trang bị các phương tiện vận tải trên trời dưới biển, mà sự chính xác của nhịp độ đồng hồ là điều kiện quan trọng nhất cho GPS thành công.
Ba công trình khoa học vĩ đại khác của Einstein được tác giả Nguyễn Xuân Xanh diễn giải rất linh động ở chương 3, 4, 7, chấm phá bởi nhiều tình tiết ở chương 5, 6 lúc lý thú, khi cảm động dễ làm miên man người đọc. Nó không khô khan gai góc chút nào mà thi vị lạ lùng. Đó là: (a) thuyết tương đối hẹp (với công thức E = mc2 mà đâu đâu cũng thấy, ai ai cũng nghe và nói đến, nó liên kết năng lượng khổng lồ với một khối lượng nhỏ xíu, với ấn tượng thảm khốc của hai trái bom hạt nhân trên Hiroshima và Nagasaki); (b) lưỡng tính vừa sóng vừa hạt của ánh sáng và của vật thể vi mô qua hiệu ứng quang điện, mở đầu cho vật lý lượng tử (nguyên tử Bohr, nguyên lý bất định Heisenberg, sóng de Broglie, phương trình Schroedinger, nguyên lý “loại trừ” Pauli, phản vật chất Dirac…), cái nôi nuôi dưỡng và triển khai của nền công nghệ cao hiện đại và sau hết (c) qua một “thí nghiệm trừu tượng thuần ý tưởng”’, Einstein, Podolsky và Rosen (EPR) muốn chứng tỏ rằng cách lý giải của trường phái Copenhagen về cơ học lượng tử bằng xác suất là thiếu sót, và đề nghị thay thế nó bằng một cách diễn tả khác chứa những ẩn số (hidden variables). Nối tiếp bởi một khám phá cực kỳ độc đáo trong lịch sử khoa học gọi là định lý Bell; bảo cho ta phương cách để đưa nghiên cứu trừu tượng EPR thành một dự trình có thể kiểm chứng được bằng đo lường cụ thể. Và thực nghiệm của ba nhóm Aspect, Gisin, Zeitlinger theo thứ tự ở Pháp, Thuỵ Sĩ và Áo đã chứng tỏ rằng cách diễn tả chứa những ẩn số của hiệu ứng EPR là sai, thừa nhận cách diễn tả cơ học lượng tử theo lối xác suất của Bohr-Heisenberg là đúng. Do đó EPR và Bell đã vô hình trung mở cánh cửa xác nhận cái huyền bí liên thông, phi cục bộ (nonlocality) của thiên nhiên (theo đó mỗi thành phần đều chứa đựng cái tổng thể, và mỗi bộ phận đều nương tựa vào tất cả các bộ phận khác) để thấy nó phong phú, sâu thẳm, kỳ diệu thêm. Trớ trêu thay, cái sai trong cách diễn giảng EPR đã mở đầu cuộc cách mạng thứ hai trong vật lý, kèm theo không kém cuộc cách mạng công nghiệp của thế kỷ 21 với các tên gọi như thông tin lượng tử, máy tính lượng tử, mã hóa lượng tử, viễn tải lượng tử, không kể đến sự cảm thông gần gũi với tôn giáo và triết học phương Đông.
Đối với người viết bài giới thiệu này, cái đỉnh cao trong cuốn sách của Nguyễn Xuân Xanh là ở hai chương 7 (về lịch sử thuyết lượng tử) và 9 (về nhận thức luận) tuyệt vời mà bạn đọc sẽ suy ngẫm nhiều. Phải thấu triệt đến thế nào một số vấn đề gai góc trong khoa học và triết học, kèm thêm văn khiếu hồn nhiên mới có thể viết được những dòng thanh thoát như vậy.
Mấy chương cuối 8, 10 mời bạn đọc làm quen lại với con người Einstein đa dạng đầy cá tính ngay từ nhỏ, không ưa mọi sự gò bó của xã hội, nhân bản, vừa đùa cợt gần gũi, vừa dấn thân sống hết mình, vừa hiền triết cô đơn và cuốn sách khi khép lại không khỏi đưa ta đôi lúc trầm ngâm như tác giả viết: Cuộc đời của Einstein hơn là một tấm gương, có lẽ là một sự khải thị và một “tin lành’’ cho nhân loại. Kỷ niệm Einstein là để nhớ và suy ngẫm về tin lành ấy.
Cuốn sách được minh họa bởi gần trăm bức ảnh hiếm thấy, mỗi chương là một truyện ngắn có thể tuỳ hứng đọc riêng biệt, mặc dầu có nhiều liên kết, và bạn đọc sẽ cảm ơn tác giả đã sưu tầm giúp mình ở phụ lục (trang 398-326) rất nhiều bài học đáng suy ngẫm trong kho tàng ý tưởng sâu sắc của Einstein về nhân sinh quan, về giáo dục, xã hội, văn hóa, tín ngưỡng. Tài liệu tham khảo phong phú, bản trích dẫn đầy đủ chi tiết. Tất cả nói lên cái nghiêm túc và tấm lòng của tác giả khi soạn một công trình công phu như thế để chia sẻ với bạn đọc đủ mọi lứa tuổi: sinh viên, giảng viên trung và đại học, nhà nghiên cứu, nhà trách nhiệm văn hóa, giáo dục, xã hội, kinh tế…để tất cả cùng nhau trau dồi kiến thức, thỏa mãn khát vọng hướng thượng chung của con người muốn vươn lên khỏi cái tầm thường. Thực là một cuốn sách cho tất cả những ai cầu tiến, đích thực là người theo cái nghĩa honnête homme của Pháp. Cá nhân người viết bài này học được ở đấy khá nhiều điều.
Xin kết thúc bằng đôi điều tản mạn hơi chút loạn đề. Cách đây ba năm, tôi có dịp qua chơi và tò mò vào thăm một lớp học cử nhân toán-lý của đại học Melbourne. Trong giảng đường khoảng gần hai trăm sinh viên, ngạc nhiên thấy tuyệt đại đa số là người châu Á, chỉ có chừng chục người da trắng, giáo sư cũng là người gốc Á. Ngoài ra từ lâu, ai cũng biết số sinh viên ngành khoa học tự nhiên gốc Á ở đại học Berkeley chiếm một tỷ lệ khá lớn, nhiều khi đa số. Mặt khác, các đại học bên Âu Mỹ từ nhiều năm nay thấy số sinh viên theo học vật lý (và một số ngành khoa học cơ bản) giảm đi, và UNESCO khi lấy năm 2005 kỷ niệm Einstein cũng hàm ý báo động sự việc này. Ba câu chuyện lẻ tẻ không đầu đuôi trên có ăn nhằm gì đến bài này, cái đó để bạn đọc tự trả lời, chắc mỗi người một ý. Thôi thì tùy theo hoàn cảnh phát triển của từng nước, không sao bàn hết, nhưng phải thừa nhận là tinh thần yêu mến khoa học, tư duy độc lập và sáng tạo hãy còn lận đận với người Việt mình, ấy thế mà cuốn Einstein lại được độc giả đón mua nhiều và vừa được tái bản chỉ sau vài tháng ra đời, và hôm nay đã đến lần thứ mười. Biết đâu đó chẳng là tín hiệu một chuyển đổi đáng mừng, và xin cảm ơn Nguyễn Xuân Xanh đã đóng góp cho sự nghiệp “chấn dân khí, khai dân trí, hậu dân sinh’’ mà nhà sĩ phu Phan Châu Trinh có tầm nhìn vượt xa thời đại đã cổ xúy cả trăm năm rồi.
Phạm Xuân Yêm
Paris, 2007, xem lại 2015
Xem thêm:
Sách Einstein, Thuyết tương đối hẹp và rộng (2018)
Sách Thuyết tương đối hẹp và rộng của Einstein (2016)
Albert Einstein – Mặt Nhân Bản
100 năm ánh sáng bị lệch trên trời
Lý thuyết hạnh phúc của Einstein
Vài ngộ nhận về Albert Einstein
Một tấm ảnh lịch sử của Einstein do Halsman chụp
Bao giờ có một đề thi về nhà bác học Albert Einstein?